Η σκέψη της γαλλίδας ψυχαναλύτριας Φρανσουάζ Ντολτό (1908-1988) έχει μεγάλο βάθος και ο λόγος της εξαιρετική απλότητα. Για χρόνια έκανε εκπομπές στο κρατικό ραδιόφωνο της Γαλλίας δίνοντας κατευθύνσεις σε γονείς. Με συνεργάτες της ίδρυσε το Πράσινο Σπίτι, έναν χώρο πρώιμης κοινωνικοποίησης για γονείς με παιδιά έως τριών ετών.
Το βιβλίο αυτό αποτελείται από μια σειρά δώδεκα κειμένων, άρθρων, συνομιλιών, διαλέξεων και συνεντεύξεων που επέλεξε η ψυχαναλύτρια Ελισάβετ Κούκη, η οποία και συνεργάστηκε μαζί της. Προέρχονται από τον δεύτερο τόμο των γραπτών της για την γυναικεία σεξουαλικότητα (1998) και βασίζεται στην εισήγησή της στο συνέδριο του Άμστερνταμ το 1960, όπου ήταν η μόνη γυναίκα εισηγήτρια. Η προετοιμασία από το 1958 και η περαιτέρω επεξεργασία έως το 1988 αφορά την σεξουαλικότητα, την μητρότητα, τις γυναικείες διαστροφές, τον μαζοχισμό, την ομοφυλοφιλία αλλά και τα δικαιώματα της γυναίκας όσον αφορά την δυνατότητά της να αποφασίσει για τα ζητήματα τεκνοποίησης.
Ας ξεκινήσουμε με μία γενική ρήση στο πρώτο μέρος που διαπερνά όλο το έργο της: Τι πάει στραβά με την δυσφορία μέσα στον πολιτισμό; Οι μεγάλοι δεν ξέρουν να δίνουν στους νέους τον συμβολογόνο ευνουχισμό που ανακάλυψε ο Φρόυντ, να δίνουν δηλαδή οι ίδιοι το παράδειγμα ότι η ικανοποίηση που δεν απορρέει από μια γρήγορη και εύκολη απόλαυση, αλλά που υπάγεται στο Νόμο, προσφέρει στο ανθρώπινο πλάσμα πολύ μεγαλύτερη ελευθερία.
Ο πατέρας, ο δάσκαλος ο ηγέτης, είναι αυτός που εμπνέει, γιατί σέβεται το νόμο. Μιλάμε για τον συμβολικό νόμο που εξανθρωπίζει, τον αμοιβαίο σεβασμό. Δεν λέει: κάντε αυτό γιατί έτσι θέλω εγώ, κάτι που αντιστοιχεί στην εξουσία. Έχει θέση ασύμμετρη που την αναλαμβάνει με μία ηθική όπου ο ίδιος έχει πρόσβαση στην έλλειψη. Αυτή είναι η έννοια της «πατρικής λειτουργίας», την οποία φέρει και η μητέρα, όπως κάθε ενήλικας που παίρνει μια συμβολική θέση έναντι των νεότερων.
Η Ντολτό θέτει επίσης το ζήτημα της αναβολής της ικανοποίησης.Την ματαίωση. Η αναβολή απομακρύνει από το ορμικό και μας φέρνει πιο κοντά στην επιθυμία και στην ελευθερία. Μας καθιστά υποκείμενα, απαντά στην αμεσότητα που επιβάλλει η εποχή, η ψηφιακότητα που τελικά γίνεται επιταγή «απόλαυσε εδώ και τώρα» κοντά στην ορμή του θανάτου, σώμα με σώμα, καμία απόσταση. Τέλος αναφέρεται στις οικογενειακές σχέσεις λέγοντας « οι γονείς πέφτουν στην παγίδα του ναρκισσισμού κάνοντας παιδιά». Επί της ουσίας αναπαράγουν τον εαυτό τους. Χρειάζεται να δούνε το παιδί ως «έτερο».Η Ντολτό εργάστηκε με οικογένειες. Η θέση της είναι ανατρεπτική: Απεξάρτηση υϊκή από τους γονείς, από τον «Άλλον». Απελευθέρωση που φέρει η ψυχανάλυση ανοίγοντας μια οδό ισότιμης σχέσης με τους «άλλους».
ΛΙΜΠΙΝΤΟ
Συνέντευξη στην Εβελίν Λενίς , 1988: Η λίμπιντο είναι η ψυχική επιθυμία, είναι ασυνείδητη ενέργεια. Κομβική διάκριση λίμπιντο και σεξουαλικότητας.Η δεύτερη είναι εγγύτερα στο σαρκικό, στο ορμικό… Χωρίς τη λίμπιντο, την ψυχική επένδυση, η σεξουαλική σχέση «γίνεται επιβασία» κάτι που κυριαρχεί στις μέρες μας.. Όλοι μιλούν για το σώμα, το σεξ, την ανατομία, δίνοντας μια «απογυμνωμένη» εικόνα του έρωτα.Πώς δημιουργείται η λίμπιντο που είναι κοντά στην ασυνείδητη εικόνα του σώματος; Αυτή η εικόνα έχει να κάνει με την επιθυμία των γονιών για το παιδί, τον τρόπο που έχει επενδυθεί λιβιδινικά. Η απουσία ή η ύπαρξη έρωτα στις απαρχές ενός ανθρώπινου πλάσματος καθορίζει ποσοτικά και πιθανόν ποιοτικά την πρωταρχική λιβιδινική δύναμή του, ρυθμική δύναμη μάζας ή δύναμη ενεργειακής ακτινοβολίας.
ΛΙΜΠΙΝΤΟ ΓΕΝΟΥΣ ΘΗΛΥΚΟΥ
Κατ’αρχήν η λίμπιντο δεν είναι ούτε γυναικεία ούτε ανδρική. Εκπεμπτική, εξωτερικευμένη, είναι γένους αρσενικού, εσωτερικευμένη και προσελκυστική γένους θηλυκού. Οι πρώτες –ενεργητικές- υπερισχύουν στο αγόρι 3-5 ετών,οι δεύτερες, παθητικές και παράφορες στο κορίτσι. Συνυπάρχουν όμως στα πρώτα χρόνια και στα δύο φύλα. Για τον Φρόυντ η λίμπιντο είναι πάντα «φαλλική», για να κατακτήσει. Ο τρόπος που εκφράζονται τα σώματα – πιο ενεργητικά ή πιο παθητικά – στην ερωτική σχέση, είναι διαφορετικός. Ο Φρόυντ είναι κοντά σε ένα μονισμό, το φαλλικό είναι ο κορμός και το γυναικείο είναι έλλειψη ως προς το φαλλικό. Ανέθεσε όπως λέει το ζήτημα της «σκοτεινής ηπείρου» της θηλυκότητας στις γυναίκες ψυχαναλύτριες. Η Ντολτό αναγνωρίζει την ιδιαιτερότητα της γυναικείας ψυχοσωματικής δομής.
Διατυπώνει την άποψή της για το ανδρικό-γυναικείο (διαφορετικό από το αρσενικό- θηλυκό που έχουν και τα δύο φύλα) στο επίπεδο του κοινωνικού. Τι άλλαξε στη θέση άνδρα-γυναίκα ; α/ ο πόλεμος, η απουσία των ανδρών και η ανάληψη των ευθυνών άλλαξε τα πράγματα β/ο διαχωρισμός σεξουαλικότητας –τεκνοποίησης καθώς πλέον η γυναίκα μπορεί να αποφασίσει αν θα αποκτήσει παιδί. Κάποτε αποφάσιζε ο άνδρας.
Τι συμβαίνει όμως στο επίπεδο του ασυνειδήτου με τη λίμπιντο γένους θηλυκού; «Η σχέση της γυναίκας με τον άλλους σημαδεύεται από την αίσθηση του φύλου της ως ύφος επιθυμίας, από το βλέμμα του άλλου πάνω της». Θα το συνδέσω εδώ με κάτι που έλεγε η Κολέτ Σολέρ σε ομιλία της στη Στοά του Βιβλίου στην Αθήνα. Η γυναίκα, ενώ έχει απελευθερωθεί, δουλεύει, μπορεί να κάνει ή να μην κάνει παιδιά. καταρρέει ψυχικά όταν δεν είναι σημαντική για τον άλλον. Ο άντρας αντιθέτως καταρρέει όταν χάνει την δουλειά του. Πρόκειται για παρατηρήσεις που απορρέουν από κλινικά δεδομένα.
Σε παλαιότερες εποχές το ζήτημα της σχέσης λυνόταν με το γάμο. Η γυναίκα στον κοινωνικό δεσμό ήταν η γυναίκα κάποιου. Σήμερα, ενώ κοινωνικά έχουμε προχωρήσει , στο ασυνείδητο τα πράγματα επιμένουν. Χρειάζεται λοιπόν να επινοηθεί ένας νέος τρόπος συνύπαρξης ανάμεσα στα δύο φύλα που να λαμβάνει υπόψη και το ασυνείδητο και τις κοινωνικές αλλαγές. Αυτό που υποστηρίζουν και η Κολέτ Σολέρ αλλά και ο φιλόσοφος Αλαίν Μπαντιού. Αναφέρομαι στις διαδοχικές ομιλίες του στο Γαλλικό Ινστιτούτο με θέμα τους «Υιούς χωρίς πατέρα» και την σύγχρονη θηλυκότητα.
ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ
Είναι εντονότερη η ευαισθησία και η συναισθηματικότητα στις γυναίκες; ρωτά η Εβελίν Λενίς. Εδώ η Ντολτό απαντά : «Ισως αυτό οφείλεται στα όργανα της γυναίκας που βρίσκονται βαθιά κρυμμένα και η διέγερση δεν είναι άμεσα αντιληπτή». Φεύγει από το φροϋδικό μοτίβο, θηλυκό = φθόνος του πέους, και στρέφεται προς την κατεύθυνση της θηλυκότητας ως ξεχωριστής ψυχοσεξουαλικής οργάνωσης. Η εσωτερικότητα που χαρακτηρίζει τη γυναικεία λίμπιντο την καθιστά πολύ διαφορετική από την ανδρική. «Τα αγόρια έχουν δημιουργικότητα, πολλά αντικείμενα. Τα κορίτσια κάνουν σχέδια, τα τρέφουν με την φαντασία και περιμένουν». Επενδύουν διαφορετικά τον άνδρα και την σεξουαλικότητα. Η γυναίκα όταν αγαπά, θέλει να εγγραφεί αυτό στο σώμα της, ένα σώμα δοσμένο στον άλλο και γόνιμο. Αυτό σημαίνει είμαι γυναίκα. Βασικό γνώρισμα του συμβόλου.
ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΡΟΤΗΤΑ
Η απουσία επιθυμίας για την Ντολτό, η ψυχρότητα που αφορά το μισό πληθυσμό ακόμη και σήμερα, επιβεβαιώνει την αντίσταση του ασυνειδήτου στις αλλαγές. Θέτει το ζήτημα της ασυνείδητης απαγόρευσης της γυναίκας να απολαύσει, τον φόβο της επιθυμία της. Έτσι την ανακόπτει. Από την άλλη πλευρά επισημαίνει την ανικανότητα του άνδρα να κατανοήσει τη γυναικεία απόλαυση.Προσεγγίζει κατά κάποιο τρόπο την λακανική θέση της «άλλης» απόλαυσης, της άπειρης η οποία δεν έχει αντικείμενο τον άντρα αλλά αυτό το «Άλλο» και η οποία δεν γράφεται.«Η γυναίκα δεν υπάρχει», ως ορισμός, όπως το φαλλικό. Είναι εκτός λόγου, μοναδική. Αυτή η μελέτη της γυναικείας σεξουαλικότητας που διακρίνει την γυναίκα από την μητέρα, ο Λακάν την βάσισε στο μυστικισμό των γυναικών μοναχών. La jouissance féminine. Παρατήρησε ένα μπαρόκ άγαλμα της Σαιντ Τερέζ ντ’Αβιλά του Gianlorenzo Bernini το 1646 στο παρεκκλήσι της Σάντα Μαρία ντε λα Βιτόρια στη Ρώμη, η οποία στρέφεται με απόλαυση προς τον άγγελο που της τρυπά την καρδιά με ένα χρυσό βέλος, κάνοντας την να νοιώσει ταυτόχρονα μεγάλη χαρά και πόνο. Το γράφει η ίδια στην αυτοβιογραφία της με αφορμή ένα όραμά της.
Στην ιστορία έχει αναφερθεί από πολύ παλιά η διάκριση σεξουαλικού – μητρικού. Ο Γαληνός έκανε διάκριση ανάμεσα σε θηλυκό σπέρμα και το υγρό που εκρέει την ώρα της απόλαυσης. Διαφορετικός τόπος για το καθένα . Η αντίληψη ήταν ότι είναι η μίξη των χυμών άνδρα και γυναίκας την ώρα του οργασμού που αυξάνει την πιθανότητα σύλληψης. Αυτή είναι η λίμπιντο ως επιθυμία.
Επίσης, για τους Αριστοτελικούς του Μεσαίωνα η γυναίκα έχει περίσσευμα υγρού στοιχείου που της δίνει απεριόριστη ικανότητα για σεξουαλική πράξη. Αυτή είναι η λίμπιντο γένους θηλυκού. Ο Ιπποκράτης τέλος επεσήμαινε τα προβλήματα που επέρχονται στα γυναικεία όργανα ως αποτέλεσμα μιας ενέργειας η οποία δεν βρίσκει διέξοδο.
Επιστρέφουμε στην Ντολτό: Οι οργασμοί των ανδρών έχουν επαναληπτικό χαρακτήρα ενώ για την γυναίκα είναι πάντοτε κάτι πρωτόγνωρο. Η συνθήκη της γυναικείας απόλαυσης είναι υπερρεαλιστική. Γι αυτό και η γυναίκα μπορεί να συνυπάρχει με τον ίδιο άνδρα, να απολαμβάνει διαφορετικά μαζί του, να τον ανακαλύπτει ξανά και ξανά. Ενώ ο άνδρας ψάχνει στις άλλες γυναίκες, το αντικείμενο που θα αλλάξει την δική του απόλαυση, η γυναίκα τελικά χρειάζεται να θεραπεύσει την ασυνείδητη απαγόρευση της ευχαρίστησης και να δίνεται στον άνδρα που αγαπά. Για τον άνδρα, η φαντασία της γυναίκας είναι έκπληξη εάν αφεθεί να αισθάνεται τις οργασμικές διακυμάνσεις σαν βιολί που πάλλεται. Ποιος είναι ο καλλιτέχνης: Το ζευγάρι, η συνάντηση τους στον έρωτα.
Ένα τελευταίο σημείο: Η άποψή της για την έκτρωση και την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή είναι πολύ διαλεκτική, ανοιχτή. Ταυτόχρονα, θέτει συμβολικά ένα όριο. Στην ψυχαναλυτική ακρόαση ακούμε κατά περίπτωση τη δυσφορία του άλλου και την ανάγκη του. Οι πρακτικές αυτές, για την Φρανσουάζ Ντολτό είναι σημαντικό ότι υπάρχουν και δίνουν δυνατότητες διεξόδου στην δυσφορία. Γι αυτό επιβάλλεται να αποποινικοποιούνται. Από την άλλη πλευρά είναι λάθος το κράτος να τις θεσμοθετεί νομοθετώντας, γιατί παίρνουν διάσταση καθολίκευσης που αγνοεί το ασυνείδητο.Η έκτρωση, όπως και οι εξωσωματικές, αποτελούν πρακτικές επώδυνες. Έχουν πάντα την διάσταση εκείνου που έρχεται σε κόντρα με το ασυνείδητο. Η Ντολτό λέει ότι δεν μπορούν να γίνουν καθολικευμένα ατομικά «δικαιώματα». Ως κοινωνικά όντα έχουμε και «υποχρεώσεις». Βρίσκεται έτσι αρκετά κοντά στην άποψη που έχουν οι Κορνήλιος Καστοριάδης, Ζαν Κλωντ Μισεά, Κρίστοφερ Λας, σε ένα διάλογό τους (Η κουλτούρα του Εγωισμού, Εναλλακτικές εκδόσεις). Ο λόγος γύρω από τα ατομικά δικαιώματα πλήττει κάτι από τον κοινωνικό δεσμό, την κοινότητα, τις συλλογικές αναφορές και αξίες. Το τι γίνεται λοιπόν νόμος του κράτους μοιάζει να είναι κομβικό.
Το βιβλίο της Φρανσουάζ Ντολτό Όψεις της γυναικείας ταυτότητας κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Κουκκίδα σε μετάφραση και πρόλογο Ελισάβετ Κούκη.
Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια.