Πρόλογος
Το κείμενο αυτό είναι χωρισμένο σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος θα δούμε την περιπέτεια τριών εγχειριδίων σχολικής ιστορίας που εγκρίθηκαν μεν για να γραφτούν και να διανεμηθούν στις αντίστοιχες τάξεις του δημοτικού ή του γυμνασίου για τις οποίες προορίζονταν πλην όμως είτε αφού διανεμήθηκαν είτε ακόμα και πριν συμβεί αυτό, αποσύρθηκαν με υπουργική απόφαση μετά από αντιδράσεις που προκλήθηκαν εναντίον τους. Πρόκειται για χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού που έχει αποκληθεί “οι πόλεμοι για την Ιστορία”. Οι αντιδράσεις αυτές προκλήθηκαν είτε για κάποιες αναφορές τους ή ερμηνείες και κρίσεις επί ιστορικών γεγονότων ή προσώπων είτε και – κατά την γνώμη πάντα των επικρινόντων αυτά – διότι το γενικότερο πνεύμα που τα διαπερνούσε δεν ήταν επαρκώς ή απείχε πολύ από τα παραδεδομένα στερεότυπα περί την ιστορία του Ελληνισμού, των “δεινών της φυλής” ή “του μεγαλείου των Ελλήνων”.
Συγκεκριμένα αναφερόμαστε στο σχολικό βιβλίο ιστορίας για την ΣΤ΄ Δημοτικού “Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια” της Μαρίας Ρεπούση (2006-2008), στο βιβλίο της Α΄ Λυκείου “Ιστορία του ανθρώπινου γένους” του Λευτέρη Σταυριανού (1984-1990) και στο εγχειρίδιο της Β΄ Γυμνασίου “Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική” του Κώστα Καλοκαιρινού (1965).
(Φυσικά να σημειωθεί ότι υπάρχουν και άλλα βιβλία που αποσύρθηκαν για τους ίδιους ή παρεμφερείς λόγους, μεταξύ των οποίων ακόμη και το του Ζαχαρία Παπαντωνίου “Τα Ψηλά Βουνά”)!
Το πρώτο προκάλεσε- με αιχμή τη λέξη “συνωστίσθηκαν”- τεράστια διαμάχη στην οποία ενεπλάκησαν οι πάντες, από την πολιτική/πολιτειακή ηγεσία του τόπου, και την Ακαδημία Αθηνών, συλλόγους πάσης φύσεως μεταξύ των οποίων 541 ενώσεις Ποντίων, ιστορικούς, δημοσιογράφους μέχρι τους “συνήθεις υπόπτους” αμύντορες της εθνικοφροσύνης. Πρόκειται για μια διαμάχη που κράτησε συγκεκριμένα 29 μήνες και γράφτηκαν σε εφημερίδες, περιοδικά και ιστοσελίδες περί τα 901 κείμενα- τα οποία και κατέγραψε ο Αρμόδιος Τσιβάς, ένας εκ των συγγραφέων του επίμαχου βιβλίου.
Το δεύτερο, κατά σειρά αναφοράς, παρέμεινε στις σχολικές αίθουσες για έξι ολόκληρα χρόνια και αντικαταστάθηκε με το βιβλίο ιστορίας που προϋπήρχε, από την επόμενη κυβέρνηση του Κων/νου Μητσοτάκη, ως απαράδεκτο, αφού υπό τα προτάγματα του Διαφωτισμού περιγράφεται η εποποιία του Ανθρώπου και όχι του Έθνους και υποστηρίζεται η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου αφ΄ ενός και προτάσσεται ο διεθνικός και κοινωνικός χαρακτήρας του εθνικού αφ΄ ετέρου.
Το τρίτο ήταν παιδί ή προϊόν της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης της Ένωσης Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου, του γενικού γραμματέα του υπουργείου Παιδείας Ευάγγελου Παπανούτσου και του επικεφαλής του παιδαγωγικού ινστιτούτου Ιωάννη Κακριδή και υπέστη τον πόλεμο των αντιπάλων της μεταρρύθμισης της τότε κυβέρνησης, πολιτικών κομμάτων και εφημερίδων, λόγω κυρίως της “μαρξιστικής αντίληψης” που αποδόθηκε στον συγγραφέα από τους επικριτές του και της γενικευμένης απόκλισης του κειμένου από τον προορισμό της σχολικής ιστορίας “να υπηρετεί τον αγώνα επιβιώσεως των εθνών”.
Στο δεύτερο μέρος το ενδιαφέρον εστιάζεται στις αλλαγές που το νέο Πρόγραμμα Σπουδών Ιστορίας επιφέρει γενικότερα στο ζήτημα του “τι είναι ιστορία” και “πως πρέπει να διδάσκεται στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση”. Εξοικειώνοντας τους μαθητές με την έννοια του ιστορικού χρόνου, τοποθετώντας την ιστορία της Ελλάδας στο διεθνές περιβάλλον και εκθέτοντας ισόρροπα τις αρετές του Ελληνισμού αλλά και τα προβληματικά στοιχεία της ιστορικής διαδρομής του το νέο Π.Σ. στοχεύει περισσότερο στην κατάκτηση της εθνικής αυτογνωσίας και δεν αναλώνεται μόνον στην τόνωση της εθνικής μας αυτοπεποίθησης και την υπεράσπιση της εθνικής ομοιογένειας. Θα λέγαμε ακόμα ότι το νέο Π.Σ. ρέπει ευχάριστα προς την κατεύθυνση των ανοιχτών εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αφού, όπως θα δούμε, αφήνει στον εκπαιδευτικό και τους μαθητές αρκετά περιθώρια αυτενέργειας και πρωτοβουλίας.
Δύο αποσύρσεις βιβλίων και μία αντικατάσταση, στο βωμό του Έθνους και της αρετής των Ελλήνων
Είτε μιλάμε για την δεκαετία του εξήντα είτε πολύ περισσότερο για την προηγούμενη της τρέχουσας δεκαετία είναι βέβαιο ότι η αιτία των επικρίσεων και οι λόγοι των αποσύρσεων και αντικαταστάσεων ιστορικών σχολικών βιβλίων δεν είναι το περίφημο ή περιβόητο γλωσσικό ζήτημα (ακόμη και τότε που αυτό ήταν ενεργό) αλλά το ζήτημα της νοηματοδότησης της εθνικής ταυτότητας του νεοελληνισμού. Αυτό βεβαίως εξηγεί και την ένταση και συναισθηματική φόρτιση των αντιπαραθέσεων και των φορέων τους.
Η μεγαλύτερη των μαχών των λεγομένων “πολέμων για την ιστορία” ήταν αυτή που δόθηκε για το βιβλίο Ρεπούση επί μήνες και με αποτέλεσμα όχι μόνον την άκομψη απόσυρση του βιβλίου κατ΄ εντολήν υπουργού Παιδείας Ευριπίδη Στυλιανίδη, αλλά και το πολιτικό τέλος της καθ΄ όλη την κρίσιμη διετία της σύγκρουσης, υπουργού Παιδείας Μ. Γιαννάκου.
Γενικευμένες και ποικίλων προελεύσεων οι επικρίσεις, αν επιχειρήσουμε να τις συνοψίσουμε και να τις κωδικοποιήσουμε θα πρέπει να ξεκινήσουμε από την επισήμανση ότι δεδομένης της ύπαρξης ενός και μοναδικού βιβλίου σχολικής ιστορίας-ρύθμιση που ανάγεται στην σχετική επιλογή της δικτατορικής κυβέρνησης Μεταξά- οι συγγραφείς θα πρέπει να ακολουθήσουν τις λεπτομερέστατες οδηγίες των κρατικών Αναλυτικών Προγραμμάτων. Οι συγγραφείς της ομάδας Ρεπούση κατηγορήθηκαν ότι δεν έλαβαν υπόψιν τους ή έστω ότι απέκλιναν από τις υποχρεωτικές για το εκπαιδευτικό μας σύστημα κατευθυντήριες αρχές των Αναλυτικών Προγραμμάτων.
Σύμφωνα με τους πολέμιους του βιβλίου, αυτό μοιάζει να αποσκοπεί στην αποδιάρθρωση της εθνικής ταυτότητας και στην αποδόμηση του έθνους.Συνοψίζοντας τα επιχειρήματα της πλευράς αυτής σημειώνουμε ότι όπως ισχυρίζονται
:α) το εγχειρίδιο περιγράφει υποτονικά τις ένδοξες σελίδες και απαλείφει τα εθνικά τραύματα υπονομεύοντας την εθνική συσπείρωση αφού απεμπολεί τα όπλα της δόξας και του πένθους.
β) υποβαθμίζει τη συμβολή της Εκκλησίας στην εθνική παλιγγενεσία και άρα αποδομεί την ενότητα ελληνισμού και ορθοδοξίας η οποία μάλιστα κατά τις πεποιθήσεις τους αποτελεί τον πυρήνα της ελληνικής εθνικής ταυτότητας.
γ) αμφισβητεί εμμέσως το “σχήμα της συνέχειας” του ελληνικού έθνους.
Είναι χαρακτηριστική η επικριτική στάση της Ακαδημίας Αθηνών κατά του βιβλίου μέσω του σχετικού πορίσματος της επειδή, ισχυρίζεται, “δεν συμβάλλει στην ενίσχυση της εθνικής μνήμης και της ελληνικής αυτογνωσίας”. Το πόρισμα της Ακαδημίας παραπέμπει την κρίση του εγχειριδίου υπό την επιταγή του Συντάγματος για την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων μέσω της παιδείας.
Εκεί που ξεχείλισε πάντως η αγανάκτηση των αγανακτισμένων επικριτών του εν λόγω βιβλίου ήταν λόγω της διατύπωσης “χιλιάδες Έλληνες συνωστίζονται στο λιμάνι, προσπαθώντας να μπουν στα πλοία και να φύγουν για την Ελλάδα” όταν αναφέρεται στο γεγονός της καταστροφής της Σμύρνης και των διωγμών των Ελλήνων από τις εστίες τους.
Το βιβλίο του Λευτέρη Σταυριανού δεν αποσύρθηκε εξ αιτίας των διαμαρτυριών και των επικρίσεων που δέχτηκε επίσης αλλά αντικαταστάθηκε από την κυβέρνηση Μητσοτάκη αμέσως μόλις το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας ανήλθε στην εξουσία κερδίζοντας τις εκλογές από το ΠΑΣΟΚ το 1990. Το εγχειρίδιο Σταυριανού δεν ήταν μια εθνική αφήγηση των Ελλήνων αλλά μια γενική παγκόσμια ιστορία του ανθρώπου στον χρόνο. Ο Σταυριανός επιστρέφει στην αρχή του Διαφωτισμού, όταν ο άξονας της ιστορικής αφήγησης είναι ο πολιτισμός του ανθρώπου και όχι το έθνος και η ζωή του. Κομβικά σημεία θεωρεί τις τρεις μεγάλες τεχνολογικές επαναστάσεις : την γεωργική, την βιομηχανική και την της υψηλής τεχνολογίας που οδήγησαν τον άνθρωπο στην απεξάρτηση από τη φύση και τους καταναγκασμούς της. Στο βιβλίο το παρόν συνομιλεί κριτικά με το παρελθόν. Γίνεται λόγος για την αποικιοκρατία και τις ανισότητες που επέβαλε παγκόσμια, για την αντισύλληψη και την γυναικεία απελευθέρωση , αντλεί από την κοινωνική ανθρωπολογία και την κοινωνιολογία, την πολιτική επιστήμη και τη φιλοσοφία και στοχεύει στην κριτική σκέψη του μαθητή.
Τα προτάγματα του είναι απελευθερωτικά σημειώνει ο Χάρης Αθανασιάδης.
Ο Σταυριανός μιλάει για τους περιορισμούς της φύσης , των προλήψεων και των ανισοτήτων και επισημαίνει ότι οι ανισότητες και η φτώχεια δεν προκύπτουν πλέον από τους τεχνικούς περιορισμούς της φύσης ή άλλες αιτίες παρεμφερείς αλλά για πολιτικούς λόγους.
Το βιβλίο επικρίνεται σφόδρα από την Ιερά Σύνοδο που ζητάει την απόσυρση του λόγω της απαξίωσης του ρόλου της Εκκλησίας και της άρνησης της θεϊκής καταγωγής του ανθρώπου αφού ο συγγραφέας προκρίνει την θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου. Η Νέα Δημοκρατία και οργανώσεις και σύλλογοι που ελέγχονται από το κόμμα αυτό, ζητούν επίσης τον εξοβελισμό του βιβλίου από τα σχολεία αφού αντί να προτάσσει τις αξίες και το εθνικό αφήγημα, προτάσσει τον άνθρωπο κοινωνικό επαναστάτη!
Χαρακτηριστική και η επικριτική αναφορά του Κώστα Γεωργουσόπουλου μέσω της αρθρογραφίας του στα ΝΕΑ, λόγω της υποκατάστασης της εθνικής ιστορίας από την παγκόσμια. Όπως σχολίασε “στην ιστορία του ανθρώπινου γένους η Ελλάδα θα καταντήσει ένα μυγόφτυσμα του χάρτη”!
Τέλος για το βιβλίο Καλοκαιρινού να επισημάνουμε πρώτα απ΄ όλα ότι ο τότε υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Στεφανόπουλου, Στέλιος Αλλαμανής, το απέσυρε “λόγω των γενικότερων συζητήσεων και εντυπώσεων που προκάλεσε στην κοινή γνώμη”!…
Η αντιπαράθεση ήταν σφοδρή συνολικά κατά της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης Παπανδρέου-Παπανούτσου αλλά και λόγω της στήριξης της δημοτικής. Ειδικά όμως κατά του εγχειριδίου “Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική” της Β΄ Γυμνασίου, το διακύβευμα ήταν καθαρά “το έθνος και η νοηματοδότηση του”.
Σε γενικές γραμμές οι πολέμιοι του Καλοκαιρινού και του πονήματος του υποστηρίζουν ότι η ιστορική του αφήγηση:
α) Αμφισβητεί την παραδοχή της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνικού έθνους. Απαλείφει την Βυζαντινή αυτοκρατορία από τον τίτλο του βιβλίου του και θεωρεί το Βυζάντιο συνέχεια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας πράγμα που επικρίνεται από τη φιλοσοφική Αθηνών και τον αρθρογράφο Σάββα Κωνσταντόπουλο, πρώην αριστερό και κατοπινό απολογητή της χούντας των συνταγματαρχών. Επισημαίνει επίσης χαρακτηριστικά ότι ο Βυζαντινός πολιτισμός αντιμετωπίζεται με εννιά αράδες.
β) Αποτιμά θετικά προαιώνιους εχθρούς των Ελλήνων. Παράδειγμα η θέση που επιδαψιλεύει στον Σέρβο αυτοκράτορα Δουσάν.
γ) Υπονομεύει την εθνική ενότητα προκρίνοντας την ταξική εξήγηση του ιστορικού γίγνεσθαι.
Συμπερασματικά το βιβλίο του Καλοκαιρινού κατά τους επικριτές του δεν υπηρετεί τον αποδεκτό στόχο που οφείλει να έχει κάθε σχολικό εγχειρίδιο ιστορίας: την ενστάλαξη του εθνικού φρονήματος στις συνειδήσεις των μαθητών.
Τα νέα προγράμματα σπουδών για το μάθημα της Ιστορίας και οι νέες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις
Είδαμε στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας τις περιπέτειες των τριών βιβλίων ιστορίας εξ αιτίας των διαφοροποιήσεων του περιεχομένου τους σε ζητήματα που η επικρατούσα αντίληψη θεωρεί κρίσιμα για την νοηματοδότηση της εθνική ταυτότητας και του Ελληνικού Έθνους γενικότερα.
Στο δεύτερο κεφάλαιο θα εξετάσουμε τα νέα προγράμματα σπουδών για τις τάξεις του Δημοτικού σχολείου και θα δούμε πως αντιμετωπίζουν τις επίμαχες θεματικές μία προς μία.
Τα ζητήματα αυτά θεωρούμε πως είναι:
1ον) Ξεκινώντας από το αρχικό ερώτημα “τι είναι η ιστορία” η διεύρυνση ή όχι του περιεχόμενου του όρου με στοιχεία μικροϊστορίας και άλλα.
2ον) Η αντιμετώπιση του αφηγήματος της αδιατάρακτης συνέχειας του Ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
3ον) Οι σχέσεις Ορθοδοξίας- Ελληνισμού και η συμβολή της εκκλησίας στην επανάσταση του 1821.
4ον) Η αντιμετώπιση των εθνικών αφηγημάτων που τονώνουν την εθνική συνείδηση και αυτοπεποίθηση, όπως το “κρυφό σχολειό” και το “λάβαρο της Αγίας Λαύρας”.
5ον) Η διαμάχη για την αναγκαιότητα της ανάδειξης μόνον των ηρωϊκών και θετικών πλευρών της ελληνικής ιστορίας ή της ισόρροπης ανάδειξης και των αρνητικών, όπως είναι για παράδειγμα οι εμφύλιοι πόλεμοι και ο εθνικός διχασμός ή οι τυχόν αγριότητες και παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου εκ μέρους της ελληνικής πλευράς εις βάρος εχθρών της.
6ον) Η κυριαρχία της εθνικής ιστορίας ή η τοποθέτηση της στο ευρύτερο πλαίσιο της Βαλκανικής, Ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας.
7ον) Η μετωπική διδασκαλία στην τάξη ή η ανάπτυξη ιστορικής συνείδησης και κριτικής σκέψης στους μαθητές.
Αυτές άλλωστε είναι οι θεματικές που λόγω της προσέγγισης και αποτύπωσης των επίμαχων εγχειριδίων σχολικής ιστορίας που εξετάσαμε στο πρώτο κεφάλαιο προκλήθηκαν οι αντιδράσεις που καταγράψαμε και που οδήγησαν στις αποσύρσεις ή αντικαταστάσεις των βιβλίων αυτών από άλλα που κινούνταν στο πλαίσιο της παραδοσιακής εθνικής αφήγησης της ελληνικής ιστορίας.
Ας δούμε στο σημείο αυτό πως αντιμετωπίζονται οι θεματικές αυτές από το νέο πρόγραμμα σπουδών επισημαίνοντας τις όποιες αλλαγές επιφέρονται ανά τάξη ξεκινώντας από την Γ’ Δημοτικού και φθάνοντας μέχρι και την ΣΤ΄.
Στην Τρίτη Δημοτικού λοιπόν η μεγάλη καινοτομία βρίσκεται στην διεύρυνση του μαθήματος πέραν της Μυθολογίας που προβλέπεται και από το τρέχον Π.Σ. με την προσθήκη μιας δεύτερης θεματικής απο αφορά στην “Οικογενειακή Ιστορία” με τον επεξηγηματικό και αποκαλυπτικό της νέας αντίληψης που διαπερνά το νέο Π.Σ. υπότιτλο “οι μικρές ιστορίες συναντούν τη μεγάλη ιστορία”.
Πρόκειται για σημαντική αλλαγή αντίληψης αφού το παιδί μαθαίνει ότι ιστορία δεν είναι μόνον τα μεγάλα απόμακρα από το ίδιο γεγονότα της χώρας και του έθνους αλλά είναι με το αντίστοιχο βάρος το ίδιο με την προσωπική και οικογενειακή του υπόσταση όπως επίσης ιστορία είναι και πολλά άλλα μικρότερης κλίμακας συμβάντα και πρόσωπα.
Επίσης το παιδί σε αυτή την ηλικία μέσα από την οικογενειακή ιστορία, βοηθιέται μέσα από βιωματικές διαδρομές να αντιληφθεί και να κατανοήσει τι είναι παρελθόν αλλά και ποια μπορεί να είναι η σχέση του με το παρόν. Είναι μια νέα ιστοριογραφική προσέγγιση κατανοήσιμη από την σχετική ηλικία στην οποία αναφέρεται και ταυτόχρονα μια νέα παιδαγωγική αντίληψη που βοηθά τον μαθητή/τρια να εγκλιματιστεί με την ερευνητική διαδικασία αφού με την αντίστοιχη εργασία του γίνεται ένας μικρός ιστορικός της οικογένειας του ενώ παράλληλα με την ομαδική συν-εργασία μαθαίνει να δουλεύει σε ομάδες. Η μετωπική διδασκαλία χάνει την μοναδικότητα της ακόμα και την πρωτοκαθεδρία της μέσα στην τάξη αφού πέραν αυτών προβλέπονται δράσεις αυτενέργειας μέσα από διάφορες διαδικασίες όπως η θεατροποίηση και το παιχνίδι ρόλων κτλ που προβλέπονται ως “ενδεικτικές δραστηριότητες” και “προτάσεις αξιολόγησης”.
Επίσης ως προς τους στόχους του μαθήματος το νέο πρόγραμμα σπουδών κάνει διαφορετική , πιο σαφή και κατανοητή τμηματοποίηση της κάθε ενότητας και δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανακάλυψη του πολιτικού στοιχείου ή και της ιδεολογικής διάστασης της δράσης προσώπων , ομάδων και κοινωνιών.
Ως παραδειγματικές αναφορές στο ίδιο το κείμενο του Π.Σ. επιλέγουμε τα εξής χαρακτηριστικά αποσπάσματα ως προς την οικογενειακή ιστορία προς επίρρωση των όσων σημειώσαμε παραπάνω: “Οι μαθητές και οι μαθήτριες πρέπει να κατανοούν την έννοια του χρόνου και της αλλαγής στη ζωή τους. Να καταστούν ικανοί/ες να ιστορικοποιούν το παρόν τους και να το συνδέουν με το παρελθόν. Να συσχετίζουν γεγονότα που αφορούν στην προσωπική και οικογενειακή τους ιστορία με μεγαλύτερα ιστορικά αφηγήματα. Διαπλοκή τοπικής και εθνικής ιστορίας.”
Επίσης σε άλλο σημείο αναφέρει “Να προσεγγίζουν κριτικά το φωτογραφικό τεκμήριογια την ανάδειξη στοιχείων που αφορούν την οικογενειακή ταυτότητα και κουλτούρα αλλά και το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο στο οποίο δημιουργήθηκε.
Να συλλέξουν στοιχεία για το μορφωτικό επίπεδο των συγγενικών τους προσώπων. Να συλλέξουν στοιχεία για το επίπεδο υγείας των συγγενών σε συνάρτηση με τις ιδιαίτερες επαγγελματικές , οικονομικές και πολιτικές συνθήκες. Να αφηγούνται την ιστορία των οικείων προσώπων και αντικειμένων στην τάξη. Να εξοικοιωθούν με τα υλικά τεκμήρια του παρελθόντος τις αξίες και τις συνθήκες μιας άλλης εποχής” κτλ
.
Ένα ακόμα αξιοσημείωτο στοιχείο που προστίθεται στην εκπαιδευτική διαδικασία και στο περιεχόμενο της με το νέο Π.Σ. είναι η επαρκής αναφορά σε μύθους άλλων λαών και άλλων γεωγραφικών περιοχών του κόσμου ώστε ο μαθητής να μπορεί να συγκρίνει αλλά και να εκτιμήσει την αξία και των άλλων λαών και πολιτισμών , να μάθει να σέβεται τις αντιλήψεις και δοξασίες των άλλων και να αποφεύγει την ψευδαίσθηση της μοναδικότητας ή της ντε φάκτο υπεροχής του λαού του έναντι των άλλων.
Τέλος στο κείμενο του νέου Π.Σ. αναφέρονται μεταξύ άλλων και ενδιαφέρουσες επισημάνσεις ως προς την αξία του πολιτικού στοιχείου για την εμηνεία της δράσης προσώπων, ηρώων , και κοινωνιών. Για παράδειγμα το κείμενο του Π.Σ. αναφέρει “Να διακρίνουν στους άθλους του Θησέα πολιτικές συγκρούσεις και σκοπιμότητες της εποχής και να ερμηνεύσουν ειδικότερα σε συμβολικό επίπεδο τη διαμάχη Θησέα Μίνωα ως τη σύγκρουση Αθηναίων και Μινωϊτών” ή ακόμα “Να συνδέσουν τον μύθο για τον λαβύινθο με την ανθρώπινη αναζήτηση της επίλυσης δύσκολων ζητημάτων και την ερμηνεία φυσικών φαινομένων”
Επεκταθήκαμε αρκετά στις αναφορές μας ως προς το νέο Π.Σ. για την Γ΄ τάξη διότι είναι η αρχή της νέας διαδρομής του μαθήματος της ιστορίας στο Δημοτικό σχολείο και διότι μπαίνουν πολλά νέα στοιχεί τόσο στο περιεχόμενο, όσο και στην παιδαγωγική διαδικασία όσο και στην διευρημένη αντίληψη του τι είναι η ιστορία καθ αυτή και πως ιεραρχούνται οι πολλαπλές αναφορές που συναποτελούν πια το μάθημα αυτό, πέραν των παραδοσιακών, σε ηρωϊκές μορφές , μάχες και κατορθώματα.
Το νέο Π.Σ. απαντά με σαφή τρόπο και στο δίλημμα κυριαρχία της εθνικής ιστορίας ή πολυπρισματική θεώρηση της ιστορίας με ένταξη στο διεθνές ιστορικό γίγνεσθαι, υπέρ της δεύτερης κατεύθυνσης και μάλιστα με τρόπο που αυτή διαπερνά όλες τις τάξεις της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που διδάσκεται το μάθημα της ιστορίας, με σαφήνεια και έμφαση.
Πιο συγκεκριμένα, στο (προ)υπάρχον εκπαιδευτικό σχήμα: αρχαία, βυζαντινή και νεώτερη ιστορία με επίκεντρο την επανασταση του 1821, το νέο Π.Σ. απαντά με την ένταξη των βασικών σημείων της διαδρομής αυτής στο διεθνές γίγνεσθαι με ταυτόχρονη σύμπτυξη των τριών περιόδων στα πολύ βασικά τους κεφάλαια με στοιχειώδη παράθεση μαχών και ηρωϊκών αναφορών και επικέντρωση του ενδιαφέροντος στους συσχετισμούς και στην πολιτική οικονομική και πρωτίστως πολιτισμική διάσταση της κάθε ιστορικής περιόδου. Τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά αλλά μπορούμε ενδεικτικά να σταθούμε σε κάποια από αυτά.
Αναφορικά με τους Περσικούς Πολέμους στους στόχους της θεματικής καταγράφονται τα ακόλουθα: “Οι μαθητές/τριες να αντιληφθούν τις διαφορές ανάμεσα στον ελληνικό και τον περσικό κόσμο σε πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Να μελετήσουν τα κυριότερα γεγονότα του πολέμου ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις και τους Πέρσες, όπως επίσης να αξιολογήσουν τα αίτια και τις συνέπειες των Περσικών Πολέμων. Να αναλύσουν τις συνθήκες, τις διαφορές και τις ομοιότητες των πολεμικών συγκρούσεων σε στεριά και θάλασσα και να τις συγκρίνουν με το παρόν. Να προβληματιστούν για τις επιπτώσεις του πολέμου στη ζωή των ανθρώπων μελετώντας κρίσιμες καταστάσεις από τους Περσικούς Πολέμους. Να αντιπαραβάλουν και να αξιολογήσουν τη συμβολή των ηγετών και των στρατιωτών στην έκβαση μιας μάχης ή ενός πολέμου”.
Είναι σαφής και ευδιάκριτη η μετατόπιση του κέντρου βάρους της θεματικής αυτής από τις μάχες και τις ηρωϊκές περιγραφές τους σε άλλες ουσιώδεις παραμέτρους που προκαλούν την κριτική σκέψη , τη σύγκριση και την έρευνα.
Χαρακτηριστικό είναι και το παράδειγμα στη στήλη των προτεινόμενων δραστηριοτήτων όπου αντί των παραδεδομένων περί την ναυμαχία, προτείνεται “η μελέτη γραπτής πηγής για την διαφωνία Θεμιστοκλή-Ευρυβιάδη και αγώνας επιχειρηματολογίας σχετικά με την καταλληλότερη στρατηγική πριν τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Αντιπαραβολή και συζήτηση για τη συμβολή των απλών στρατιωτών και ναυτών του ελληνικού και του περσικού στρατού στην έκβαση του πολέμου.” Σημειώνεται λοιπόν για μια ακόμα φορά η μετατόπιση του βάρους από την περιγραφή της ναυμαχίας υπό την δεδομένη πολεμική ιδιοφυΐα του Θεμιστοκλή στην δημιουργική και πρωτότυπη (από τους μαθητές) ανάλυση της στρατηγικής σκέψης για τη διεξαγωγή της όσο και η μετατόπιση της σημασίας από τον επικεφαλής στους απλούς στρατιώτες και ναύτες που συμμετείχαν.
Ίδια λογική διατρέχει το νέο Π.Σ. αναφορικά και με την βυζαντινή ιστορία και την επανάσταση του 1821 για να μείνουμε μόνον στις μέχρι τώρα εμβληματικές περιόδους της ελληνικής ιστορίας οι οποίες καταλάμβαναν και το σύνολο σχεδόν των αντίστοιχων σχολικών βιβλίων. Τώρα μιλάμε πια για λίγες διδακτικές ώρες και υπό άλλο πνεύμα. Αντίθετα το διεθνές περιβάλλον και η πολιτισμική διάσταση καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της συνολικής αφήγησης.
Η σκοτεινή πλευρά της εθνικής ιστορίας όπως οι εμφύλιοι σπαραγμοί και οι μύθοι-σύμβολα του εθνικού μεγαλείου όπως “το κρυφό σχολειό” ενώ οι πρώτοι μέχρι τώρα αναφέρονταν σε μια γραμμή και οι δεύτεροι κατείχαν ισχυρή θέση στο εθνικό αφήγημα, στο νέο Π.Σ. αντιμετωπίζονται και υπό το νέο πνεύμα που το διακατέχει και το διατρέχει. Δηλαδή, οι εμφύλιοι κατά την επανάσταση του ΄21 για παράδειγμα αναλύονται και αξιολογούνται ως προς τα αποτελέσματα τους ενώ οι εθνικοί μύθοι δεν αναφέρονται καν.
Θα θέλαμε πάντως να σταθούμε εν εκτάσει στο παράδειγμα της ΣΤ’ Δημοτικού, το οποίο και βρίσκουμε εντυπωσιακά ρηξικέλευθο στο πολιτικό πνεύμα που το διακρίνει και πνευματικά ερεθιστικό ως προς τη διάρθρωση και τους θεματικούς συσχετισμούς που επιχειρεί και προτείνει.
Η ύλη χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια με τελείως διαφορετικό περιεχόμενο , διάρθρωση και συσχετίσεις από ότι ισχύει μέχρι σήμερα και θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι κινείται σε παρόμοιους δρόμους με το βιβλίο του Σταυριανού που εξετάσαμε στο πρώτο μέρος της εργασίας μας και διδασκόταν στην Γ΄ Λυκείου.
Συγκεκριμένα:
Το πρώτο κεφάλαιο τιτλοφορείται “Η εποχή των επαναστάσεων, μέσα 18ου-τέλη 19ου αιώνα” όπου και περιλαμβάνονται σε 6-8 διδακτικές ώρες ο Διαφωτισμός , ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση, η Βιομηχανική επανάσταση, η νέα κοινωνική διαστρωμάτωση με τους εργάτες και τους αστούς να πρωταγωνιστούν και οι επιστημονικές εφευρέσεις και ανακαλύψεις και ο σιδηρόδρομος.
Το 2ο κεφάλαιο αναφέρεται στην “Εποχή των εθνικών κρατών, 19ος-αρχές 20ου αιώνα” σε 14-16 ώρες διδασκαλίας.
Εδώ μεταξύ άλλων περιλαμβάνεται και η επανάσταση του 1821 με την σχεδόν ισοβαρή αναφορά στις μάχες και τους “ήρωες του ΄21” και στις εμφύλιες συρράξεις με την σημείωση μάλιστα της διερεύνησης και του στοχασμού πάνω στα αίτια και τα αποτελέσματά τους .
Είναι άκρως ενδιαφέρουσες οι αναφορές στη συσχέτιση της Ελληνικής επανάστασης με την Αμερικανική και την Γαλλική και μάλιστα με αντιπαραβολή των ελληνικών επαναστατικών συνταγμάτων με τα αντίστοιχα της Αμερικής και της Γαλλίας, δεδομένου του πρωτοποριακού και προοδευτικά ριζοσπαστικού πνεύματος που διατρέχει τα τρία συντάγματα της Ελληνικής επανάστασης.
Δίνεται μάλιστα ακόμα μεγαλύτερη έμφαση στην κατεύθυνση αυτή αφού υπογραμμίζονται “οι πρόνοιες των συνταγμάτων και των εθνοσυνελεύσεων με την ιδιότητα του πολίτη, τον τόπο καταγωγής, τη θρησκεία, την εκπαίδευση και τον πολιτισμό”.
Ακολουθούν εν εκτάσει θεματικές για τη συγκρότηση του πρώτου ελληνικού κράτους το 1830, την ελληνική κοινωνία ως τις αρχές του 20ου αιώνα, τα Βαλκάνια, την Μεγάλη Ιδέα και την εδαφική επέκταση της Ελλάδας.
Στο 3ο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την “Εποχή των πολέμων 1914-1945” σε 14-16 ώρες με θεματικές για την αποικιοκρατία, τους πολέμους, τον Μεγάλο πόλεμο και τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, την ένταξη του Εθνικού Διχασμού στο Μεγάλο πόλεμο, το 1922 και τους πρόσφυγες και το Ολοκαύτωμα.
Στο 4ο και τελευταίο κεφάλαιο με τον τίτλο “Η σύγχρονη εποχή 1945-2018” σε 5-6 ώρες αντιμετωπίζεται η διαίρεση του μεταπολεμικού κόσμου και ο ψυχρός πόλεμος, η πληροφορική και ο δικτυωμένος κόσμος , η παγκοσμιοποίηση, οι σύγχρονες οικονομικές κρίσεις, οι πρόσφυγες και οι πολιτισμικές συγκρούσεις.
Να σημειωθεί επίσης με έμφαση μια ακόμα μεγάλη καινοτομία του νέου Π.Σ. που αφορά στην παιδαγωγική διαδικασία και ακούει στο όνομα “θεματικοί φάκελοι”. Οργανώνονται από τους μαθητές και τις μαθήτριες που εργάζονται κατά ομάδες μπαίνοντας έτσι δυναμικά στο πεδίο της έρευνας και στην εξοικείωση με την κριτική και συνθετική σκέψη
Εκεί που το νέο Πρόγραμμα Σπουδών Ιστορίας εμφανίζει κατά την κρίση μας ατολμία και διαφεύγει δια της σιωπής, είναι στο ζήτημα της αδιατάρακτης συνέχειας του ελληνικού έθνους από την αρχαία εποχή και μέσω συνολικά του Βυζαντίου μέχρι τις μέρες μας.
Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι το νέο Π.Σ. του μαθήματος της ιστορίας για τις τέσσερις τάξεις του Δημοτικού σχολείου χαρακτηρίζεται από τόλμη και διάθεση να αξιοποιήσει τα πιο σύγχρονα πορίσματα της ιστοριογραφίας, από την απουσία των εθνικών προκαταλήψεων και ψευδαισθήσεων, από την προσπάθεια καλλιέργειας κριτικής σκέψης και την εξοικείωση του μαθητή με την επιστημονική μέθοδο, από την καλή γνώση του κόσμου και την κατανόηση της πραγματικής θέσης και διάστασης της εθνικής ιστορίας των Ελλήνων μέσα στον κόσμο ή αν προτιμάτε στο παγκόσμιο χωριό.
Τέλος, μετακινεί σε ικανοποιητικό βαθμό το νέο Π.Σ. προς την κατεύθυνση των ανοικτών προγραμμάτων σπουδών. Μέσω των πολλών επιλογών δραστηριοτήτων μέσα στην τάξη προς εμπέδωση του μαθήματος αλλά και περαιτέρω διερεύνηση από τους ίδιους τους μαθητές, δίνει στους διδάσκοντες (έστω κι αν υπάρχει λίστα δραστηριοτήτων κτλ, αυτή χαρακτηρίζεται προτεινόμενη), τη δυνατότητα κάποιου βαθμού αυτενέργειας.
Στα ερωτηματικά που μας προκαλούνται θα θέλαμε να καταγράψουμε:
- Tο ζήτημα της συγγραφής των απαιτούμενων νέων βιβλίων που θα πρέπει να γραφούν απ΄ αρχής και του χρόνου υλοποίησης του εν λόγω τεράστιου πρότζεκτ.
- Την ανάγκη εκτεταμένης επιμόρφωσης των δασκάλων προκειμένου να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις μεγάλες απαιτήσεις του Π.Σ.
- Την πολιτική συγκυρία της εποχής και του χρόνου εφαρμογής του νέου Π.Σ.
- Την αντιμετώπιση των βέβαιων αντιδράσεων που θα υπάρξουν από πολλές πλευρές όταν παραδοθούν τα νέα βιβλία και γίνουν αντιληπτές οι βαθιές τομές και αλλαγές που επέρχονται και ο τυχόν κίνδυνος να μείνει στα χαρτιά μια ακόμα σοβαρή προσπάθεια σωστού εκσυγχρονισμού του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας.
Βιβλιογραφία:
Αθανασιάδης Χάρης(2015), Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008, Αλεξάνδρεια, Αθήνα
Αθανασιάδης Χ. (2009), Έθνος και Σχολική Ιστορία: Η πολεμική στο βιβλίο “Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική 146π.Χ.-1453 μ.Χ.” της Β΄Γυμνασίου(1965), στο περιοδικό δοκιμές , τεύχος 15-16, Άνοιξη 2009,σ.71-103.
Αθανασιάδης Χ. (2016), Σχολικό βιβλίο: Όταν η λογοκρισία δεν είναι λογοκρισία, στο Η λογοκρισία στην Ελλάδα ,επιμ. Πετσίνη Πηνελόπη-Χριστόπουλος Δημήτρης, Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ-Ελληνικό παράρτημα, 2016, Αθήνα.
Αθανασιάδης Χ. , Δοκιμάζοντας τα όρια της αντοχής. Η Ιστορία του ανθρώπινου γένους του Λευτέρη Σταυριανού (1984-1990).
Τσάφος Βασίλης (2014), Αναλυτικό Πρόγραμμα. Θεωρητικές προσεγγίσεις και εκπαιδευτικοί προσανατολισμοί, Μεταίχμιο, Αθήνα.
ΦΕΚ Π.Σ. Ιστορίας Δημοτικού, 21 Νοεμβρίου 2018, τεύχος δεύτερο, Αρ. Φύλλου 5222.